Column: Tegenwind voor een winderige zeebries

Over Johan Vollenbroek – voorman van Mobilisation for the Environment (MOB)

Er is een moment breekt aan waarop het recht niet langer louter verbeelding is, maar een wapen wordt in de strijd voor iets groters dan het eigen belang. Voor Johan Vollenbroek is dat moment al lang gevestigd. Hij is de man die – volgens zijn critici – Nederland op slot zette, en – volgens zijn bewonderaars – de natuur uit de wurggreep van de economie bevrijdt. Hoe hij dat doet? Met rechtszaken. Veel rechtszaken. Hij gaat het gevecht aan met vergunningen, bouwplannen, veestallen en vliegvelden. Hij jaagt overheden aan. Hij scant vergunningen. Hij sleept bestuursorganen voor de rechter. En met succes: zijn organisatie wint vaak.

En dat is precies waarom hij zowel bewondering als ergernis oproept.

Wat hij wil bereiken

Het uitgangspunt is helder en scherp geformuleerd: Nederland voldoet niet aan de eisen uit de Europese natuur- en milieuwetgeving, de natuur staat onder druk, de uitstoot van onder meer stikstof moet omlaag, en de overheid handhaaft onvoldoende. Vollenbroek spreekt van een natuurcrisis die minstens zo urgent is als de klimaatcrisis.

Met zijn organisatie MOB streeft hij naar:

• het handhaven van natuurvrijezer­gebieden (zoals de gebieden onder de Habitatrichtlijn en het Natura 2000-stelsel);
• het beschermen van biodiversiteit tegen stikstofdepositie;
• het intrekken of voorkomen van vergunningen voor nieuwe bedrijvigheid die volgens hem onaanvaardbaar is voor de natuur;
• een sociale en economische heroriëntatie: minder intensieve veehouderij, minder stikstofuitstoot, meer ruimte voor natuur, schoner water, schonere lucht.

Hij formuleert het soms hard: hij voorziet een “tsunami van juridische procedures” als de overheid niet snel stappen zet. Het is geen kleinschalige actie: het is systemisch. En daar ligt gelijk de kracht én de controverse.

Zijn dwang en juridische strijd

Er is iets onmiskenbaar militants over zijn werkwijze – de constante juridische druk, de procedures, het beroep op de rechter, de bedreiging van vergunningen. Dat kan voelen als dwang. Voor een bestuursorgaan. Voor een ondernemer. Voor een bouwer. Voor een boer. Want wanneer MOB en Vollenbroek procederen, kunnen vergunningen sneuvelen, bouwplannen vertragen en investeringen op losse schroeven gezet worden.

Een iconische uitspraak is die van de Raad van State in november 2022: de bouwvrijstelling voor stikstof vervalt, mede op verzoek van MOB. De bouwsector kreeg direct vertraging: “niet dat er niet meer gebouwd kan worden, maar wel dat bouwprojecten grote vertraging oplopen”. Vollenbroek zei daarover: “De bouw heeft de vertraging aan zichzelf te danken.”

Lek als een vergiet

Hij noemt de huidige stikstofwet “zo lek als een vergiet” en zegt dat structurele fouten moeten worden opgelost.
Hij zeg het zonder omwegen:

“Het kabinet is verschrikkelijk dom bezig” – Johan Vollenbroek
“Wij zien dit niet als een overwinning. We hebben gelijk gekregen van de Raad van State. Er is geen feeststemming bij ons.” – Johan Vollenbroek

Hij doelt op het feit dat de natuurbeschermingsregels genegeerd werden, en nu met juridische dwang opnieuw op tafel komen.

Rechtssysteem

De strategie van Vollenbroek is stevig: gebruikmaken van het rechtssysteem om de overheid te verplichten tot naleving. MOB is daarin bijzonder actief. Er lopen veel zaken – niet alleen tegen vergunningen, maar ook tegen sectoren zoals de luchtvaart, de veehouderij en infrastructuur. Bijvoorbeeld, binnenkort staat een zaak tegen Schiphol Group gepland, vertelde Vollenbroek.

De rechtszaken leiden tot concrete uitspraken: de bouwvrijstelling werd opgeschort, provincies hebben minder speelruimte, vergunningen voor veestallen en andere agrarische bedrijven staan onder druk.

Voorbeelden:

• MOB eist dat provincies vergunningen intrekken van veehouders met hoge stikstofdepositie.
• MOB levert geschilpunten aan over vergunningen voor infra- en bouwprojecten in stikstofgevoelige gebieden.

Het effect is dus dat infrastructuur, woningbouw en landbouw – zeker in de buurt van Natura 2000-gebieden – geconfronteerd worden met strengere toetsing dan voorheen. Zoals een bouwproject in de Rotterdamse haven – het CO₂-opslagproject Porthos‑project – waarbij de uitspraak van de Raad van State het verplichtte om stikstofuitstoot mee te nemen.
Volgens Vollenbroek is “de enige manier om te voorkomen dat de economie grote schade oploopt … een snelle halvering van de ammoniakuitstoot van de agrarische sector”.

De bouw kan niet (gewoon) doorgaan?

Een belangrijk kritiekpunt op Vollenbroek is: zijn aanpak betekent vertraging of blokkade van bouw- en infrastructuurprojecten. Niet zelden wordt gezegd dat Nederland daardoor “op slot” zit. Vollenbroek zelf vindt dat de waarschuwing van de bouwsector “zwaar overdreven” is. Maar hij erkent dat er vertraging komt:

“Er moet weer een passende berekening worden gemaakt. … Blijkt uit de nieuwe berekening dat de uitstoot alsnog te hoog is, bestaat de kans dat de vergunning volledig wordt ingetrokken.” – uit bespreking van bouwvrijstelling

Hij maakt duidelijk dat het niet om “niet bouwen” gaat, maar om bouwen met de juiste voorwaarden: niet in of te dicht bij Natura 2000-gebieden, met berekende uitstoot, geen randjes.
Dat creëert spanningen: sectoren willen bouwen; natuurorganisaties willen behoud; overheid balanceert. En Vollenbroek grijpt het recht als hefboom.

Dwarsverbanden: push- versus pullex

Zijn manier van werken brengt inherent een drukkend element met zich mee. Dwarsverbanden ontstaan tussen:

• Burgers/maatschappij die natuurbehoud willen;
• Economische actoren (bouw, landbouw, infra) die groei willen;
• Overheid die beide moet balanceren.

Voor de dorpelingen is het soms alsof de dwang uit de rechterkamer komt – “mijn vergunning is beëindigd”, “mijn stapeling van onderzoek moet opnieuw” – en dat voelt als pijnlijk. Aan de andere kant is het volgens Vollenbroek simpel: de wet schrijft voor dat beschermde natuurgebieden niet louter bestáán, zij moeten verbeteren of tenminste in een toestand terechtkomen waarin ze future-fit zijn.

Er is een paradox in zijn rol: enerzijds is hij de beschermer, anderzijds de remmende factor. Hij noemt het geen rem, maar een correctie. Filip van de bouw zegt: “Het is een rem.”

Kritiek en weerwoord

Niet iedereen vindt het prachtig wat Vollenbroek doet. Kritiekpunten zijn:

• Hij zou misbruik maken van het recht of het juridisch systeem: “Onderzoek doen dus, wanneer Johan een juridische procedure tegen jouw vergunning aanspant…” – Farmers Defence Force over Vollenbroek & MOB.
  Daar wordt gesteld dat er dubieuze financiële motieven zouden kunnen meespelen.
• Economische belangen klagen over schade, vertraging, onzekerheid.
  Bijvoorbeeld de bloembollensector (Koninklijke Algemeene Vereeniging voor Bloembollencultuur) overweegt juridische stappen tegen MOB wegens smaad en laster.
• Hij wordt soms gezien als onverbiddelijk, hard in de toon – wat leidt tot polarisatie.
• Er is discussie of hij wel het algemene belang dient of ook eigen agenda’s heeft.

Zijn weerwoord is helder: er is geen keuze meer, behalve juridische actie, omdat de overheid structureel tekortschiet. “We zitten met een kabinet van kabouters”, zei hij. Volgens hem is er geen andere weg om de natuur te beschermen.

Beschouwing

Wat maakt Vollenbroek fascinerend? Hij is advocaat-activist, strateeg en publicist tegelijk. Hij gebruikt de rechter als instrument om beleid te dwingen – iets wat in Nederland eerder zeldzaam was. Hij combineert juridische expertise met maatschappelijke retoriek. Hij is een figuur die het ongemak van onze tijd representeert: de spanning tussen ecologie en economie, groei en behoud, vergunningen en natuurwaarden.

Dat hij ‘dwang’ gebruikt – in zoverre dat het juridische procedures zijn die invloed hebben op bouw en landbouw – is onderdeel van zijn strategische repertoire. Maar dwang is niet doel op zich, maar middel: middel om natuurwaarden te redden, uitstoot terug te brengen, regels nageleefd te krijgen. Of dat acceptabel is? Dat hangt af van je positie – boer, bouwer, milieufanaat, natuurbeheerder.

Zijn rol is in ieder geval permanent geworden. Nederland vecht al jaren tegen de “stikstofcrisis”. Vollenbroek nam die crisis serieus voordat de hoopvolle retoriek de norm werd. Hij dwingt niet dat er niet gebouwd wordt, maar dat er op een andere manier gebouwd wordt – of niet dicht genoeg bij kwetsbare natuurgebieden, of niet zonder berekening van uitstoot. En de bouwsector? Die moet leren anders denken.

Is er dan geen compromis? Vollenbroek zegt ja — hij staat open voor overleg. Bijvoorbeeld: een coulanceregeling voor PAS-melders is bespreekbaar, als er een echte oplossing komt. Maar het systeem, zo zegt hij, kan niet blijven zoals het is. En wanneer het kabinet te traag is, komt de “tsunami van rechtszaken”.

Afsluitend

Of je hem nu beschouwt als “de man die het land op slot zette” of “de held van de natuur”, feit is: Johan Vollenbroek veranderde het spel. Hij zette juridische procedures centraal in het milieubeleid. Hij forceerde dat bouw, landbouw, infrastructuur moeten passen binnen de regels voor natuurbescherming. Hij is rem en hef tegelijk. Hij is dwang én een keuze voor de toekomst.

En de vraag blijft: hoe bouwen we verder — mét of zonder hem? En vooral: hoe bouwen we verder? Want bouwen kunnen we nog steeds. Dat is zijn – en de natuurwetgeving’s – uitgangspunt. Maar bouwen anders, met respect voor natuur, uitstoot, biodiversiteit. Dat is zijn missie.

Bronnen

• “Bollensector wil MOB aanklagen: ‘We zijn er wel een beetje klaar mee’”, Nieuwe Oogst, 28 mrt 2024. Nieuwe Oogst
• Podcast “28 Hoe stikstofstrijder Johan Vollenbroek (MOB)…” Studioplantaardig. Studio Plantaardig
• “Gegevens van donateurs milieuclub MOB gelekt: ‘Past in patroon’”, NOS.nl, 3 apr 2023. NOS
• “Raad van State veegt bouwvrijstelling kabinet van tafel”, BNNVARA – Joop, 2 nov 2022. BNNVARA+1
• “Milieuorganisaties komen elke week met nieuwe juridische procedures om stikstof”, NOS.nl. NOS
• “Het zal stikstofzaken blijven regenen, waarschuwt Johan Vollenbroek”, AD.nl, 1 nov 2022. AD
• “Buik vol van klimaatrechtszaken? – Advocaat van de Aarde…”, PAN Netherlands, mei 2023. Pesticide Action Network Nederland
• “Johan Vollenbroek over bouwstop wegens stikstof: ‘Kabinet had dit kunnen weten’”, Trouw.nl, 2 nov 2022. Trouw
• “Maken MOB en Johan Vollenbroek misbruik van het recht?”, FarmersDefenceForce.nl. Farmers Defence Force
• “MOB stelt ‘tsunami aan handhavingsverzoeken’ uit tot juni”, Agraaf.nl. Agraaf.nl
• “Stikstofstrijder Johan Vollenbroek hekel­t aanpak kabinet”, De Stentor, 27 nov 2022. De Stentor