Populisme klinkt als muziek in de oren van velen. Het belooft eenvoudige antwoorden op ingewikkelde vragen. Het presenteert een leider die “het volk” vertegenwoordigt tegen “de elite” die het volgens hen allemaal fout doet. Het spreekt direct tot de emoties, bypassed de nuance, en geeft je het gevoel dat iemand eindelijk durft te zeggen wat jij al jaren dacht. Maar de harde waarheid is: populisme heeft nooit gewerkt, en het zal ook nooit werken.
Wat is populisme?
In de politiek is populisme geen inhoudelijke ideologie zoals liberalisme, socialisme of conservatisme. Het is eerder een stijl, een manier van doen. Populisten claimen namens het “echte volk” te spreken, en zetten zich fel af tegen een corrupte, wereldvreemde of arrogante elite. Ze gebruiken simpele slogans: “Eerst ons eigen volk”, “Maak ons land weer groot”, of “Weg met de bureaucraten in Brussel”.
Het probleem is dat populisme zich zelden bezighoudt met uitvoerbare plannen of haalbare strategieën. Het leeft van sentiment en conflict. Een populist heeft een vijand nodig: de immigranten, de bankiers, de EU, de journalisten, de politieke tegenstanders. Zonder vijand valt het hele bouwwerk in elkaar.
De aantrekkingskracht van populisme
Populisme verkoopt hoop in tijden van onzekerheid. Mensen die zich niet gehoord voelen, klampen zich vast aan een leider die zegt: “Ik spreek namens jullie. Ik ga het rechtzetten.” Het werkt als een soort politieke adrenaline: kortdurend, intens en verslavend. Maar net zoals adrenaline geen vervanging is voor voeding of slaap, is populisme geen vervanging voor beleid en bestuur.
Kijk naar de praktijk. Populistische leiders komen vaak aan de macht op een golf van woede en frustratie. Hun belofte: het hele systeem opschudden. Maar zodra zij moeten regeren, lopen ze keihard tegen de muur van de realiteit. Internationale verdragen kunnen niet zomaar worden verscheurd. Economieën kunnen niet met één pennenstreek opnieuw worden ingericht. De complexiteit van de samenleving laat zich niet reduceren tot een soundbite van tien woorden.
Waarom het nooit werkt
- Eenvoudige antwoorden op complexe problemen
Populisme reduceert ingewikkelde vraagstukken tot zwart-witdenken. Migratie? Grenzen dicht. Armoede? De elite pakt alles af. Europese samenwerking? Gewoon stoppen. Maar de wereld is grijs, niet zwart-wit. Grenzen sluiten leidt tot economische schade en internationale isolatie. Armoede vraagt om lange termijnbeleid en investeringen, niet alleen om woede richting de elite. - Gebrek aan consistentie
Omdat populisme geen echte ideologie is, waait het met elke wind mee. Wat vandaag populair is, wordt morgen weer ingeruild. Zo zie je populistische partijen in coalities snel klem komen te zitten: enerzijds moeten ze constructief meedoen, anderzijds willen ze hun anti-systeemimago behouden. Het resultaat? Chaos, verdeeldheid en teleurstelling. - Polarisatie als brandstof
Populisme leeft van het verdelen van mensen. Het “wij” tegen “zij”-denken kan tijdelijk stemmen opleveren, maar verdeelt de samenleving permanent. Politiek wordt zo een slagveld waar niemand nog samenwerkt. En zonder samenwerking bestaat geen werkende democratie. - Bestuur vraagt om compromis, niet om strijd
Populisten roepen graag dat zij niet buigen, nooit toegeven en altijd hun eigen lijn volgen. Maar regeren is juist het zoeken naar compromissen. Het is geven en nemen. Wie dat weigert, komt in een patstelling terecht, of erger nog: leidt het land richting autoritair bestuur waar de leider het laatste woord heeft.
Geschiedenis als bewijs
De geschiedenis staat vol voorbeelden waar populisme heeft gefaald. Denk aan de Verenigde Staten onder Donald Trump. Zijn slogans zijn krachtig, zijn tweets vlijmscherp, maar structureel verandert er weinig. Hij belooft banen die slechts tijdelijk terugkeerden, en een Amerika dat meer verdeeld dan ooit uit zijn presidentschap kwam.
Of kijk naar Italië, waar populistische bewegingen regelmatig opduiken en verdwijnen. Hun belofte om Brussel te trotseren en Italië economisch weerbaarder te maken, eindigt telkens in politieke chaos en wankele regeringen.
En dichter bij huis? Nederlandse populisten wisten de toon van het debat wel te veranderen, maar zodra regeringsdeelname lonkte, liep het spaak. Want roepen dat de grenzen dicht moeten, is één ding. Het daadwerkelijk uitvoeren zonder economische rampen en diplomatieke crises is iets anders.
Waarom het tóch blijft bestaan
Als populisme zo faliekant mislukt, waarom verdwijnt het dan niet? Het antwoord is simpel: populisme is emotie. Het appelleert aan boosheid, angst en ontevredenheid. En die emoties verdwijnen nooit. Sterker nog: in een steeds complexere wereld, waar veel mensen zich buitengesloten voelen van de politiek, zal populisme altijd een rol blijven spelen.
Het werkt als bliksemafleider. Populisten geven mensen het gevoel dat hun zorgen gehoord worden. Alleen: ze lossen die zorgen niet op. Na de teleurstelling volgt vaak nog meer cynisme richting de politiek, en zo draait de vicieuze cirkel verder.
De echte oplossing
Democratie vraagt om meer dan snelle kreten en ferme taal. Het vraagt om geduld, visie en samenwerking. Om het erkennen van nuance. Om moeilijke gesprekken die niet in één verkiezingsposter passen. Politiek die eerlijk durft te zeggen dat er geen simpele oplossingen zijn.
De enige manier om populisme de wind uit de zeilen te nemen, is door serieus te luisteren naar de onvrede waar het uit voortkomt, maar dan met realistische antwoorden te komen. Geen loze beloften, maar haalbare verbeteringen. Geen zondebokken, maar oplossingen.
Tot slot
Populisme zal nooit werken, omdat het gebouwd is op illusie. Het kan mensen tijdelijk mobiliseren, maar geen land duurzaam besturen. Het heeft nooit gewerkt, en het zal nooit werken. Toch blijft het bestaan zolang politici niet de moed tonen om eerlijk te zijn over de complexiteit van onze samenleving.
De vraag is dus niet hoe we populisme kunnen laten werken — dat kan namelijk niet — maar hoe we de voedingsbodem ervoor kunnen wegnemen. En dat vraagt om het tegenovergestelde van populisme: geduld, nuance en samenwerking.
