Column: ‘De Mens en Zijn Magie: Over de Verleidelijke Kracht van Complotdenken’

Er is iets diep menselijks aan het zoeken naar betekenis in chaos. Wanneer de wereld ingewikkeld, verwarrend of ronduit bedreigend wordt, grijpen we instinctief naar verhalen die ons het gevoel geven dat we begrijpen wat er speelt. Het liefst met een duidelijke dader, een geheime agenda, en een strijd tussen goed en kwaad. Het is dus geen toeval dat complottheorieën al eeuwen bestaan. Maar wat ooit begon als speculatie in de marge, is nu, gevoed door sociale media, uitgegroeid tot een giftige mainstream onderstroom die onze samenleving ondermijnt.

Neem chemtrails. De witte strepen die vliegtuigen achterlaten aan de hemel, volgens sommigen bewijs dat “de elite” chemicaliën over ons uitstort om ons volgzaam te houden. Of de mythe dat wereldleiders het bloed van baby’s drinken voor verjonging en spirituele kracht – een morbide fantasie die rechtstreeks uit de krochten van het internet lijkt te komen, maar voor miljoenen mensen bittere ernst is geworden. En dan is er nog Agenda 2030 van de Verenigde Naties, een plan voor duurzame ontwikkeling dat in complotkringen wordt gezien als de blauwdruk voor een totalitaire wereldregering.

Het zijn ideeën die ons eerst doen lachen – totdat je ontdekt dat je buurman er heilig in gelooft.

De goedgelovigheid van de mens is geen nieuwe ontdekking, maar in het tijdperk van algoritmes en echokamers heeft het een nieuw soort kracht gekregen. In een tijd waarin iedereen zijn eigen waarheid kan googelen, en waar feiten ondergeschikt zijn aan gevoel, is het steeds moeilijker om feit en fictie van elkaar te scheiden. Het is niet langer slechts de eenzame man met het bord “de wereld vergaat” op de hoek van de straat. Het is de collega die vaccinaties weigert omdat “ze microchips bevatten”. Het is het familielid dat op Facebook waarschuwt voor het “kwaadaardige” WEF, dat volgens sommigen een soort Bond-schurkachtige organisatie is die onze individuele vrijheden wil uitwissen.

Wat al deze complotten met elkaar gemeen hebben, is dat ze inspelen op angst en een fundamenteel wantrouwen in autoriteit. Dat is op zich niet vreemd – wantrouwen kan gezond zijn, een noodzakelijk tegenwicht in een wereld waarin macht misbruikt kán worden. Maar er is een verschil tussen kritisch zijn en cynisch worden tot op het absurde af. Complotdenken is geen gezonde scepsis, het is een geloofssysteem, een alternatieve religie voor mensen die zich buitengesloten voelen van het dominante verhaal.

En zoals bij elk geloof, is het moeilijk te bestrijden met feiten.

Sterker nog: hoe meer je probeert te ontkrachten, hoe sterker de overtuiging vaak wordt. De wetenschap zegt dat vaccins veilig zijn? Dan is de wetenschap onderdeel van het complot. De VN stelt dat Agenda 2030 gaat over duurzaamheid? Dat is precies wat “ze” willen dat je denkt. Het is een hermetisch gesloten wereldbeeld, waarin elke weerlegging slechts bevestiging is van de samenzwering.

Dit zou nog relatief onschuldig kunnen lijken – mensen mogen tenslotte geloven wat ze willen. Maar hier schuilt het echte gevaar. Complotdenkers blijven niet op hun zolderkamertjes. Ze mobiliseren, beïnvloeden beleid, en ontregelen maatschappelijke processen. Denk aan de massale protesten tegen coronamaatregelen, waarin mensen met fakkels voor de huizen van politici stonden. Of aan de Amerikaanse bestorming van het Capitool, gevoed door ongefundeerde claims over verkiezingsfraude. Wat begint als een online rabbit hole, eindigt soms in geweld.

Complotdenken ondermijnt bovendien het vertrouwen in instituties die we nodig hebben om complexe crises op te lossen. Klimaatverandering vereist internationale samenwerking, maar wordt verdacht gemaakt als “klimaatpropaganda”. Volksgezondheid vergt vaccinatieprogramma’s, maar wordt gesaboteerd door antivaxxers. Informatie wordt verdacht, experts worden gezien als manipulators, en feiten zijn slechts meningen in vermomming.

Het ironische is dat veel complotdenkers zichzelf juist zien als kritisch denkers. Ze noemen zichzelf “wakker”. Maar wat is dat eigenlijk, wakker zijn? Is het je losmaken van feiten en ratio, en geloven in verhalen die je een heroïsche rol geven in een strijd tegen het kwaad? Is het denken dat jij iets ziet wat miljarden mensen niet zien, ondanks gebrek aan bewijs? Of is het vooral een verlangen om gezien te worden, om ergens bij te horen, om grip te krijgen op een wereld die voelt alsof hij uit je handen glipt?

Want daar zit wellicht de kern. Complotdenkers zijn geen idioten. Het zijn mensen. Vaak met angsten, onzekerheden, trauma’s. Mensen die zich miskend voelen, ongehoord. Die een wereld zien waarin macht, geld en informatie geconcentreerd zijn in handen van een paar. En daar zijn terechte zorgen bij. Maar het antwoord ligt niet in fantasieën over satanistische elites of sprookjes over “de waarheid die ze je niet willen vertellen”.

De oplossing ligt in dialoog. In onderwijs dat kritisch denken bevordert. In mediawijsheid. In het serieus nemen van wantrouwen, zonder het over te nemen. In het herstellen van vertrouwen in democratische instituties – niet door blind geloof te vragen, maar door transparantie, verantwoording en toegankelijkheid.

We moeten leren omgaan met de verleiding van het simpele verhaal. Het is namelijk altijd makkelijker om te geloven dat Bill Gates achter alles zit dan om toe te geven dat we leven in een chaotisch, onvoorspelbaar universum waarin niemand volledig de touwtjes in handen heeft.

De waarheid is vaak saai. Complex. Incompleet. Maar juist daarom zo waardevol.

Dus nee, de lucht wordt niet gevuld met chemtrails. Babybloed is geen jeugdserum. Agenda 2030 is geen dystopische nachtmerrie. En nee, vaccins zijn geen moordwapens, maar levensreddende innovaties. Wie anders beweert, heeft misschien vooral behoefte aan betekenis – en die kunnen we elkaar geven. Niet met angst en argwaan, maar met gesprek en begrip.

Want uiteindelijk hebben we allemaal behoefte aan houvast. De vraag is alleen: welk verhaal kiezen we om ons aan vast te houden?

Deze column verscheen eerder in andere media

Ik schrijf mijn column op persoonlijke titel.