Onderzoek: Waarom mensen vatbaar blijven voor populistische propaganda

Populisme wordt in de meeste politieke wetenschappen en journalistieke analyses met argwaan bekeken — en met reden. Het presenteert simpele oorzaken en snelle oplossingen voor complexe problemen, speelt in op emoties en cultiveert een wij-tegen-zij-gevoel dat de nuance wegvaagt. Toch groeit of schommelt de aanhang voor partijen als de PVV, JA21, BBB en Forum voor Democratie keer op keer. Hoe komt dat? In deze column onderzoek ik de sociale, psychologische en communicatieve mechanismen achter die vatbaarheid — en waarom veel van die partijen tegelijk terugdeinzen voor de doorrekening van hun beloften door het Centraal Planbureau (CPB).

Populisme verkoopt duidelijkheid in onzekere tijden

Wanneer mensen zich economisch of cultureel onzeker voelen — door globalisering, migratiestromen, economische stagnatie of snelle sociale verandering — groeit de behoefte aan overzicht en controle. Populistische leiders bieden eenvoudige verhalen: er is een vijand (elite, immigrant, Brussel), er is een schuldige en er is een snelle remedie. Die verhalen bevredigen een psychologische behoefte aan verklaringen en tastbare vijanden. Sociale-psychologisch onderzoek toont al langer dat identiteit en groepsgevoel sterke voorspellers zijn van steun voor populistische boodschappen: ze versterken ‘ons’ en verklaren ‘hen’.

Eenvoud en emotie winnen het van nuance en bewijs

Een technisch beleidsvoorstel mét mitsen en maren is moeilijker te verkopen dan een korte slogan: “grenzen dicht”, “we geven prioriteit aan onze mensen”, “de elite bedriegt ons”. Mensen gebruiken heuristieken — mentale snelkoppelingen — vooral bij tijdsdruk of wanneer de materie complex is. Emotionele framing (angst, verontwaardiging, trots) activeert routinematig denken en maakt dat feiten, nuance en long-form bewijs minder goed binnenkomen. Bovendien zijn veel kiezers niet primair beleidsexperts; ze stemmen ook op basis van culturele representatie en herkenbaarheid.

Het ecosysteem van media en misinformatie versterkt populistische verhalen

Populistische politici en hun netwerken blijken in het huidige digitale medialandschap bijzonder goed in staat om informatie-asymmetrie te benutten. Studies laten zien dat veelal de radicaal-rechtse hoek veel actiever is in het verspreiden van misinformatie en desinformatie via sociale media, en dat die content vaak viraal gaat omdat ze sterke emotionele prikkels afvuurt. Dit creëert parallelle informatiebubbels waarin alternatieve feiten snel als ‘waarheid’ geaccepteerd worden — en waar correcties weinig effect schijnen te sorteren.

Wantrouwen in instituties en experts maakt doorrekeningen onpopulair — en politiek riskant

Een concrete illustratie: het Centraal Planbureau (CPB) biedt voorlichting en doorrekeningen van verkiezingsprogramma’s — een instrument dat kiezers helpt inschatten of beloften betaalbaar of realistisch zijn. Toch weigeren sommige partijen structureel om hun programma’s door het CPB te laten doorrekenen; in recente verkiezingsrondes haakten onder meer PVV, BBB en andere partijen af, vaak met het argument dat het CPB politiek gekleurd is of “de dynamiek niet kan vatten”. Daardoor blijft een deel van hun programma’s onaangeraakt door objectieve toetsing — en blijft de kiezerskeuze deels een keuze tussen verhalen in plaats van tussen controleerbare feiten. Het CPB en journalisten signaleren dat die weigeringen niet nieuw zijn en dat in sommige periodes recordaantallen partijen afzien van doorrekening.

Identiteit, narratief en emotionele resonantie: de triade van overtuiging

Drie factoren werken samen: (1) identiteitsbehoefte — mensen willen gezien worden door een partij die hun waarden en zorgen deelt; (2) narratiefkracht — een helder, emotioneel verhaal verschaft zingeving en biedt schuldigen; (3) sociale validatie — in groepen waar vrienden, familie of lokale media hetzelfde verhaal vertellen, is het moeilijk om je af te keren zonder sociaal risico. Politieke communicatie die deze triade aanspreekt is veel effectiever dan rationele argumenten alleen — zeker bij thema’s waar complexe beleidsteksten geen onmiddellijke emotionele reward geven

Waarom tegenmacht en feiten alleen niet volstaan

Feiten corrigeren werkt niet altijd. Onderzoek naar misinformatie laat zien dat directe correcties vaak ineffectief of zelfs contraproductief kunnen zijn bij mensen die sterk geïdentificeerd zijn met het narratief of met de partij die de misinformatie verspreidt. Correcties raken dan niet alleen de bewering, maar ook de identiteit en het vertrouwen van de ontvanger, wat de afwijzing verstevigt. Dit plaatst een dilemma voor democratische tegenkrachten: hoe bereik je burgers die hun zingeving hebben verbonden aan alternatieve feiten? Studies suggereren dat het helpen herstellen van vertrouwen in instituties en het bouwen van bruggen op basis van gedeelde belangen effectiever is dan alleen het presenteren van tegenfeiten.

Praktische gevolgen: waarom het geen abstract probleem is

Het politieke gedrag van populistische partijen heeft concrete gevolgen. Wanneer zulke partijen deelname aan institutionele toetsing mijden, wanneer ze in coalities de spelregels kunnen oprekken of de publieke discussie polariseren, resulteert dat in regeringsinstabiliteit en beleidsversnippering. De recente politieke ontwikkeling waarbij een populistische partij een coalitie verlaat of het bestuur ontregelt, laat zien dat de retoriek en de strategie niet zonder gevolgen zijn voor bestuurlijke continuïteit. Voor burgers betekent dit: hogere onzekerheid over beleid, snellere wisselingen in prioriteiten en soms beleidsmaatregelen die slecht zijn onderbouwd.

Wat wél kan helpen

1. Institutionele transparantie — standaardiseer en normaliseer doorrekeningen zodat kiezers betrouwbare vergelijkingspunten krijgen; stimuleer toegankelijke samenvattingen in begrijpelijke taal.
2. Mediawijsheid — investeer in onderwijs dat emoties en cognitieve valkuilen herkenbaar maakt, en leer mensen bronkritiek toe te passen in context.
3. Herstel van vertrouwen — onpartijdige, lokale initiatieven die burgers en instituties weer met elkaar verbinden; burgers meer zeggenschap bij lokale besluiten kan polarisatie verminderen.
4. Narratieven tegen-narratieven — presenteer beleidsvoorstellen met verhalen die zowel rationeel als emotioneel resoneren; feiten moeten voelbaar worden.

Geen paniek, wel alertheid

Dat mensen vatbaar zijn voor populistische propaganda is geen defect van het individu alleen — het is een sociale en communicatieve realiteit. Populistische partijen benutten bestaande onzekerheden, medialogica en groepsdynamiek op een manier die moeilijk te weerstaan is als alleen op feiten wordt gezwaaid. Democratische weerbaarheid vraagt daarom om een mix van feiten, empathie, institutionele checks (zoals doorrekeningen) en maatschappelijke versterking. Zolang we die mix niet serieus nemen, blijven eenvoudige verhalen en snelle oplossingen hun aantrekkingskracht behouden — ongeacht hun houdbaarheid in de praktijk.

Gebruikte bronnen

• CPB — Persbericht en uitleg over doorrekeningen van verkiezingsprogramma’s. Centraal Planbureau
• RTL / nieuwsberichten over partijen die afzien van CPB-doorrekening (zoals PVV, BBB). RTL
• The Guardian — studie en berichtgeving dat extreemrechts vaker fake news verspreidt (onderzoek UvA/Vrije Universiteit). The Guardian
• Magnus et al., “Right-Wing Populism, Social Identity Theory, and …” — academische achtergrond over identiteit en populisme. PMC
• Stecula et al. / Misinfo Review — over hoe conservatieve media en populisme samenspannen en correcties vaak niet werken. SAGE Journals+1
• The Guardian / nieuwsartikelen over politieke ontwrichting en voorbeelden van populistische partijen die coalities verzwaren of verlaten. The Guardian+1